Żyjemy w czasach niepewności. Zmienność sytuacji życiowych, presja natury społecznej i zawodowej, nieustające zmiany ról oraz odpowiedzialności mogą wywoływać w nas poczucie zagrożenia i braku kontroli. W takich momentach przychodzi nam z pomocą jedna z najpiękniejszych metafor wyrażających siłę wewnętrznej pewności siebie i zaufania do własnych możliwości: „Ptak siedzi spokojnie na gałęzi nie dlatego, iż ufa, że gałąź go utrzyma, tylko dlatego, że wierzy we własne skrzydła.” Ptak ten symbolizuje naszą osobistą sprawczość, czyli przekonanie, że potrafimy sprostać życiowym wyzwaniom. Ta właśnie zdolność stanowi fundament koncepcji psychologicznej, którą wprowadził Albert Bandura – sprawczości (self-efficacy).

Metafora ptaka i jej psychologiczne znaczenie

Obraz ptaka na gałęzi to ponadczasowa metafora naszych relacji ze światem zewnętrznym. Gałąź oznacza okoliczności, warunki zewnętrzne — stabilne lub nietrwałe, przewidywalne lub zaskakujące. Ptak natomiast to my sami, wyposażeni w wewnętrzne narzędzia — skrzydła, czyli zdolności, umiejętności, doświadczenia i pewność siebie.

Na pierwszy rzut oka ptak może wydawać się podatny na ryzyko — gałąź może się złamać. Jednak jego spokój i pewność wynika nie z ufności do gałęzi, ale z przekonania o sile własnych skrzydeł, które pozwolą mu wzbić się w powietrze, nawet gdy gałąź zawiedzie.

Takie podejście przekłada się na nasze życie. Pomimo niepewności, mamy wpływ na to, jak działamy i reagujemy na wydarzenia. Wewnętrzna wiara w swoje możliwości jest fundamentem, na którym budujemy odporność psychiczną i motywację do działania.

Koncepcja sprawczości według Alberta Bandury

Albert Bandura w 1977 roku sformułował koncepcję sprawczości (self-efficacy), definiując ją jako „przekonanie jednostki o własnej zdolności do organizowania i wykonywania działań niezbędnych do osiągnięcia zamierzonych wyników” [Bandura, 1977].

Kluczowe cechy tej koncepcji:

• Sprawczość to subiektywne przekonanie o umiejętnościach, niekoniecznie tożsame z rzeczywistymi zdolnościami.
• Ma charakter specyficzny wobec określonych zadań i sytuacji.
• Sprawczość determinuje wybór działań, wysiłek, wytrwałość i reakcje emocjonalne w obliczu przeszkód.
• Jest odrębna od samooceny, która odnosi się do ogólnej wartości własnej osoby.

Bandura wyróżnił cztery główne źródła, z których czerpie się poczucie sprawczości:

1. Doświadczenia mistrzowskie – sukcesy w pokonywaniu trudności zwiększają wiarę we własne możliwości.
2. Doświadczenia zastępcze – obserwowanie innych, którzy odnoszą sukces, może zainspirować i uwiarygodnić własne zdolności.
3. Perswazja społeczna – pozytywne wsparcie z otoczenia wzmacnia przekonania o sprawczości.
4. Stany emocjonalne – regulacja napięcia i stresu wpływa na ocenę własnych możliwości.

Metafora ilustrująca sprawczość

Zaufanie ptaka do skrzydeł ilustruje istotę sprawczości – nie zakładamy, że zewnętrzne warunki (gałąź) gwarantują nasz sukces czy bezpieczeństwo, lecz wierzymy w nasze kompetencje (skrzydła), które pozwolą sprostać wyzwaniom niezależnie od losu.

W psychologii sprawczość jest motorem motywacji i działania. Klasyczna metafora mówi, że ptak z rozwiniętymi skrzydłami nie boi się, ponieważ rozumie, że posiada narzędzia wpływu na swoją sytuację. To przekonanie buduje umiejętność wytrwania, podejmowania ryzyka i nauki na błędach.

Praktyczne znaczenie sprawczości w życiu codziennym

Niskie poczucie sprawczości utrudnia podejmowanie inicjatywy i prowadzi do rezygnacji. Z kolei, wysoka sprawczość sprzyja:

• Podejmowaniu wyzwań i celów.
• Wytrwałości mimo przeciwności.
• Radzeniu sobie ze stresem i niepowodzeniami.
• Budowaniu pozytywnych nawyków i zdrowego stylu życia.

Przykładem może być pracownik, który wierzy, że poradzi sobie z nowym zadaniem, nawet jeśli wymaga ono nauki nowych umiejętności. Taka osoba podejmie działanie, będzie szukać wsparcia i wykazywać większą odporność niż ktoś, kto nie wierzy w swoją skuteczność.

Sprawczość w biznesie

Dla przedsiębiorców, którzy na co dzień mierzą się z niepewnością rynkową, zmieniającymi się trendami i presją konkurencji, metafora ptaka na gałęzi nabiera szczególnego znaczenia. Sukces w biznesie nie zawsze zależy od stabilności „gałęzi” — czyli warunków zewnętrznych, takich jak rynek, otoczenie prawne czy sytuacja makroekonomiczna. Prawdziwym kluczem jest jednak wiara w „własne skrzydła” — czyli w swoje umiejętności, kompetencje, strategie i zdolności adaptacyjne.

Przedsiębiorca z silnym poczuciem sprawczości:

• Potrafi podejmować świadome i odważne decyzje, nawet w obliczu ryzyka.
• Reaguje elastycznie na zmiany, zamiast utknąć w analizie i zwątpieniu.
• Inspirować swój zespół, przekazując mu wiarę we własne możliwości i rozwijając sprawczość pracowników.
• Wykorzystuje pozytywne doświadczenia sukcesów jako fundament do dalszego rozwoju.

W biznesie sprawczość przekłada się na efektywność działania i odporność na stres. Przedsiębiorcy pewni swoich kompetencji rzadziej ulegają paraliżowi decyzyjnemu i szybciej wdrażają innowacje. Zaufanie do własnych „skrzydeł” pomaga przetrwać także momenty kryzysowe, kiedy „gałąź” może się załamać — np. podczas nagłych zmian rynkowych lub wewnętrznych problemów.

• Inwestuj w rozwój własnych kompetencji i zespołu – każdy nowy sukces to wzmocnienie sprawczości.
• Buduj kulturę organizacyjną opartą na zaufaniu i wsparciu, która sprzyja wzrostowi poczucia wpływu u pracowników.
• Postrzegaj trudności nie jako zagrożenie, lecz jako okazję do nauki i doskonalenia „skrzydeł”.
• Korzystaj ze wsparcia mentoringu i coachingu, które zwiększają poczucie sprawczości poprzez perswazję społeczną i wsparcie z zewnątrz.

Sprawczość a depresja kliniczna

Depresja kliniczna jest jednym z najpoważniejszych zaburzeń psychicznych, charakteryzującym się uporczywym obniżeniem nastroju, utratą energii, spadkiem motywacji oraz poczuciem bezradności. Wiele badań wskazuje, że obniżone poczucie sprawczości (self-efficacy) odgrywa ważną rolę w powstawaniu i utrzymywaniu się objawów depresyjnych.

Według koncepcji Bandury, sprawczość jest kluczowa dla regulacji własnego zachowania i emocji. Osoby z wysokim poczuciem sprawczości lepiej radzą sobie ze stresem i trudnościami, ponieważ wierzą, że mają wpływ na swoją sytuację. Przeciwieństwem jest niska sprawczość, związana z poczuciem bezradności, co stanowi istotny czynnik ryzyka depresji klinicznej.

Badania empiryczne potwierdzają, że osoby z depresją często deklarują znacznie niższe poczucie sprawczości w porównaniu do osób zdrowych [Williams i Rhodes, 2014]. Obniżone przekonania o własnej skuteczności mogą prowadzić do rezygnacji z działań, co pogłębia izolację i poczucie osamotnienia, charakterystyczne dla depresji.

W terapii depresji rola odbudowy pozytywnego poczucia sprawczości jest bardzo istotna. Interwencje psychologiczne, w tym terapia poznawczo-behawioralna, często koncentrują się na wzmocnieniu wiary pacjenta we własne możliwości radzenia sobie z trudnościami.

Odbudowa sprawczości ułatwia podejmowanie działań, przezwyciężanie symptomów takich jak apatia, a także poprawia zdolność do pozytywnego myślenia i motywacji do zmiany [Bandura, 1997; Artino, 2012]. Zwiększona sprawczość pozytywnie koreluje z efektywnością leczenia oraz z wyższym poziomem funkcjonowania psychospołecznego pacjentów.

Mechanizmy obniżania sprawczości w depresji:

• Negatywne doświadczenia i niepowodzenia, które wzmacniają przekonanie o własnej niekompetencji.
• Wzorce poznawcze charakterystyczne dla depresji, takie jak nadmierna samokrytyka i katastrofizowanie.
• Niska motywacja do działania, która zaburza zdobywanie nowych doświadczeń sukcesu.

Rekomendacje praktyczne i kliniczne:

• Diagnoza poczucia sprawczości jako części oceny klinicznej pacjenta z depresją.
• Włączanie technik budujących sprawczość, np. treningów umiejętności, modelowania, wsparcia społecznego i stopniowego zwiększania wyzwań.
• Praca nad restrukturyzacją negatywnych przekonań o własnych możliwościach.

Literatura:

• Bandura, A. (1977). Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review, 84(2), 191–215.
• Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. New York: W.H. Freeman.
• Artino, A.R. Jr. (2012). Academic self-efficacy: From educational theory to instructional practice. Perspectives on Medical Education, 1(2), 76–85.
• Williams, D.M. (2014). The confounded self-efficacy construct: Review, critique, and recommendations. Health Psychology Review, 8(3), 319–344.
• Koutroubas, V. (2022). Bandura’s social learning theory and its importance in motivation. International Journal of Innovation and Learning, 14(3), 315-330.

Jeśli ten tekst Cię do czegoś zainspirował i uważasz, że warto postawić mi wirtualną kawę to zapraszam => buycoffee.to/amorfati