Wprowadzenie: republika czy wygoda?

W świecie pełnym kompromisów postawa Katona Młodszego może wydawać się anachroniczna, a wręcz nierozsądna. A jednak jego osobowość, opowieść o jego niezłomności, przeszywają wieki i wracają, gdy pytamy o granice lojalności wobec wartości. Katon nie był politykiem od wygodnych sojuszy – to raczej człowiek, który postawił swój charakter ponad polityczną opłacalność oraz bezpieczeństwo osobiste. Jego walka ze zjawiskiem tyranii przeszła do historii jako symboliczny opór wobec zmian, uznanych przez niego za zamach na wolność wspólnoty obywatelskiej.

Młodość kształtowana przez autorytety i trud

Katon urodził się w 95 roku p.n.e. i już jako dziecko stracił oboje rodziców. Osierocony, wychowywany przez wuja Marcusa Liviusa Drususa, wcześnie wykazywał niezwykły upór, który w młodym wieku stawał się cechą rozpoznawalną. Był jednak wybitnie posłuszny w stosunku do autorytetów, lecz późniejsza zmiana przekonań była już niemal niemożliwa. Już za młodu zetknął się z dyktatorem Sullą – potrafił nawet otwarcie krytykować jego politykę. Ta odwaga cywilna cechowała go przez całe życie.

Początki kariery i pierwsze próby

Do wojska zgłosił się ochotniczo, by zwalczać powstanie Spartakusa – nie tyle z pasji wojennej, ile solidarności z bratem. Na stanowiskach wojskowych i jako późniejszy kwestor Katon zasłynął jako urzędnik skrupulatny, znający doskonale prawo i prowadzący senatorską działalność w sposób, który budził respekt. Jego wymagania względem siebie i innych były ogromne – ale dzięki uczciwości zdobył rzeczywistą miłość żołnierzy oraz kolegów-senatorów. Katon nie opuszczał żadnego posiedzenia Senatu – nieobecność była dla niego dowodem lekceważenia Rzymu.

Bezkompromisowy optymata

W polityce Katon całym sercem związany był z ugrupowaniem optymatów, czyli konserwatywną frakcją senacką broniącą starorzymskich obyczajów. Był jednym z liderów partii dążącej do przywrócenia republikańskich cnót – prawości, szacunku dla prawa, prostoty i wierności. W debatach senackich stosował filibustering: blokował wypowiedzi politycznych przeciwników, często posuwając się do długich przemówień, by uniemożliwić przeforsowanie szkodliwych ustaw. To właśnie w Senacie, siedząc po nocach, zyskał reputację „sumienia republiki”.

Katylina i triumwirat – polityka czasów kryzysu

Jako trybun ludowy przesądził los członków spisku Katyliny. Gdy w połowie I wieku p.n.e. rozpadł się pierwszy triumwirat Cezara, Pompejusza i Krassusa, Katon bez wahania opowiedział się po stronie Pompejusza: dziś możemy uznać, że była to polityczna droga bez szans na zwycięstwo wobec realnej siły Cezara, jednak dla Katona liczyła się przede wszystkim wierność zasadom, a nie kalkulacja. Kiedy Pompejusz poniósł klęskę pod Farsalos (48 p.n.e.), Katon wycofał się do Utyki w Afryce, nadal próbując kierować oporem resztek wojska senackiego.

Katon jako stoik

Życie Katona było ściśle związane ze stoicką filozofią, którą realizował w praktyce. Ascetyzm, prostolinijność, brak zamiłowania do bogactwa – to wszystko sprawiało, że był dla współczesnych wzorem urzędniczej prawości. Katon nigdy nie wykorzystywał publicznych pieniędzy, a nawet krytykował kolegów za najmniejsze odstępstwo od reguł. Jego niezwykle surowy styl bycia był formą protestu przeciwko zepsuciu elit i zarazem świadomą formą oddania prostej rzymskiej cnotliwości:

„Skoro uczciwie żyjesz, nie dbaj o słowa złych ludzi.”

(Cum recte vivis, ne cures verba malorum).

Godność do końca – scena śmierci

Najbardziej dramatyczna scena z biografii Katona rozegrała się w Utyce w 46 p.n.e.: gdy widział, że republikański opór jest już bez szans, zapewnił bezpieczeństwo swoim towarzyszom, a następnie postanowił popełnić samobójstwo. Zachowała się przejmująca relacja Plutarcha, która pokazuje Katona jako człowieka z krwi i kości – nie pozbawionego emocji, gniewu i szarpaniny wewnętrznej:
Po przeczytaniu dialogów Platona o duszy i upewnieniu się, że odstraszył najbliższych, domagał się zwrotu miecza. Gdy go wreszcie otrzymał, odebrał sobie życie – nie z obawy przed karą, ale z niezgody na życie pod władzą tyrana. Ostatnie słowa, jakie miał wypowiedzieć:
„Jestem teraz panem siebie!”
Przed śmiercią miał powiedzieć także:
„Nie wolno mi iść za własnymi myślami i odbiera mi się broń? Czemuż, mój drogi, nie zwiążesz ojca z rękami skrępowanymi do tyłu, aż przyjdzie Cezar i zastanie mnie nie mogącego się nawet bronić!”

Humanistyczna interpretacja tragizmu Katona

Katona nie da się jednak zamknąć w pomnikowym obrazie bez skazy. W krytycznie analizującej jego biografię relacji Plutarcha widzimy wybuch gniewu, gdy domagał się od służby broni – nawet uderzył pięścią wiernego sługę. Być może właśnie to załamanie stoickiego ideału współcześni uznali za dowód, że Katon był autentyczny, a jego los jest bliski także współczesnym, zmagającym się z granicami własnych ideałów. Stoicyzm Katona znalazł wyraz w powtarzanej po wiekach maksymie: prawość jest szczytem wolności, a wyzwanie losowi – najwyższą cnotą.

Katon jako symbol i inspiracja

Po tragicznej śmierci Katona jego postać została wyniesiona przez stoików do rangi symbolu walki o wolność i republikański porządek. Pozostaje jednym z najbardziej przejmujących przykładów polityka, dla którego zasady były ważniejsze niż życie. Cezar po jego śmierci nie wykonał zemsty na synu Katona, a nawet płakał po śmierci swego politycznego oponenta – to pokazuje, jak bardzo Katon uosabiał niedościgniony wzorzec Rzymianina.

Aktualność dziedzictwa Katona

Współczesny świat pełen kompromisów oraz koniunkturalizmu politycznego sprawia, że postać Katona inspiruje do zadania pytania o własne granice lojalności i odporności na pokusy życia zbiorowego. Katon nie szukał chwały – był niechętny publicznym pochwałom, nie dbał o popularność, lecz zawsze pozostał wierny sobie. Jego życie i śmierć przypominają o sensie życia na własnych warunkach – nawet wtedy, gdy te warunki oznaczają samotność.

Więcej o żywotach stoików znajdziesz w książce Ryana Holidaya i Stephena Hanselmana „Stoickie ścieżki życia. Od Zenona do Marka Aureliusza”. Serdecznie polecam!

A jeśli ten tekst Cię do czegoś zainspirował i uważasz, że warto postawić mi wirtualną kawę to zapraszam => buycoffee.to/amorfati